Ο Σωκράτης αναστατώνει την Κάτω Ιταλία

Του Χρήστου Ν. Ε. Ιερείδη

Καινά δαιμόνια κατηγορείται ότι εισάγει δήμαρχος σε πόλη της Απουλίας επειδή επιδιώκει να κάνει την αρχαία και σύγχρονη φιλοσοφία μέρος της καθημερινής ζωής των δημοτών της. Το Κοριλιάνο ντ’ Οτράντο είναι μια κωμόπολη κάπου 6.000 κατοίκων κοντά στο Λέτσε και είναι ένας από τους εννέα ελληνόφωνους δήμους της ιταλικής Απουλίας που συνθέτουν την Γκρέτσια Σαλεντίνα (Ελλάδα του Σαλέντο). Η ήσυχη ζωή της τελευταία αναστατώθηκε από την απόφαση του δημοτικού συμβουλίου να προκηρύξει και να καλύψει θέση δημοτικού φιλοσοφικού συμβούλου που θα προσφέρει στους δημότες υπηρεσίες και μάλιστα επ’ αμοιβή.

Ένας Έλληνας στο Πρίνστον

Αν αναζητήσουμε έναν ζώντα Έλληνα φιλόσοφο του οποίου το έργο έχει κερδίσει δίκαια τη διεθνή αναγνώριση, το όνομα Αλέξανδρος Νεχαμάς είναι το πρώτο που έρχεται αμέσως στο νου μας.

Καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον των ΗΠΑ, ο Αλέξανδρος Νεχαμάς έχει τιμηθεί με πολλά διεθνή βραβεία για το φιλοσοφικό και διδακτικό του έργο. Ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τη φιλοσοφία ο Νεχαμάς διαφέρει ουσιαστικά από την καθιερωμένη ακαδημαϊκή άποψη που επικρατεί στα αμερικανικά πανεπιστήμια. Στην κυρίαρχη τάση, που θέλει τη φιλοσοφία να μοιάζει όλο και περισσότερο με την επιστήμη, ο Νεχαμάς αντιπαραθέτει μιαν αντίληψη της φιλοσοφίας ως τέχνης του βίου, η οποία ανάγεται στους αρχαίους Έλληνες και ξεκινάει με τον Σωκράτη. Όπως δείχνει στο βιβλίο του «Η τέχνη του βίου» (Νεφέλη, 2001), ο Σωκράτης καθιέρωσε τον εαυτό του ως μοναδικό και αλησμόνητο άτομο. Υπήρξε δηλαδή ο άνθρωπος «που δημιούργησε τον εαυτό του χωρίς ποτέ να δείξει σε κανέναν πως το έκανε».

Το παράδειγμα του Σωκράτη ακολούθησαν, από διαφορετικούς δρόμους, ο Μοντέν, ο Νίτσε και ο Φουκό, στην προσπάθειά τους να πλάσουν οι ίδιοι τον εαυτό τους και να αναζητήσουν νέους τρόπους ζωής.

Όλοι αυτοί έζησαν ως μοναδικά άτομα, αξιοθαύμαστα για τις διαφορές τους από τον υπόλοιπο κόσμο. Όλοι τους άσκησαν τη φιλοσοφία ως τέχνη του βίου.

Ταυτόχρονα όμως δεν παρουσίαζαν τον εαυτό τους ως πρότυπο το οποίο πρέπει να μιμηθούν και οι άλλοι. Γιατί όλοι τους πίστευαν ότι δεν υπάρχει ένας και μοναδικός τρόπος ζωής που να είναι καλός για τον καθένα. Όλοι τους άλλωστε διέφεραν από τους υπόλοιπους ανθρώπους και βάδιζαν ενάντια στο ρεύμα της εποχής τους, επιδιώκοντας τη διαφορά, την πρωτοτυπία, την επέκταση των ορίων του νοητού και του πιθανού.

Και δεν μπορεί να υπάρχει γενική συνταγή για το πώς να γίνει κανείς διαφορετικός. Η φιλοσοφία ως τέχνη του βίου μπορεί να πάρει πολλές μορφές. Ο Μοντέν κατανόησε ότι το να ακολουθήσει το παράδειγμα του Σωκράτη σημαίνει να προσπαθήσει να γίνει κάτι διαφορετικό από αυτόν. Ο Νίτσε πάλεψε ενάντια σε όλα όσα αντιπροσώπευε ο Σωκράτης, αλλά στο βάθος προσπαθούσε και αυτός να αποκτήσει την ικανότητα να πλάθει ο ίδιος τον εαυτό του. Και η προβληματική της «επιμέλειας του εαυτού» που επεξεργάστηκε ο Φουκό -η οποία παραπέμπει στο σωκρατικό «εαυτού επιμελείσθαι»– εκφράζει πρωτίστως το ενδιαφέρον του να εξερευνήσει νέους τρόπους ζωής.

Με το έργο του «Νίτσε: Η ζωή σαν λογοτεχνία» ο Νεχαμάς πρότεινε μιαν ερμηνεία του νιτσεϊκού έργου, που αναγνωρίζεται διεθνώς ως εξαιρετική συμβολή στην κατανόηση της σκέψης του Νίτσε. Σύμφωνα με τον Νεχαμά, ο Νίτσε ήθελε να διαφοροποιηθεί ριζικά από τον δογματισμό της φιλοσοφικής παράδοσης. Γι’ αυτό και υποστήριζε με επιμονή ότι κάθε άποψη -ακόμη και η δική του άποψη- είναι μόνο μία ανάμεσα σε πολλές δυνατές ερμηνείες. Από την άλλη μεριά, ο Νίτσε έβλεπε τον κόσμο σαν να ήταν έργο τέχνης και ειδικότερα σαν να ήταν λογοτεχνικό κείμενο. Και στηρίχθηκε συχνά σε αισθητικά υποδείγματα για να ερμηνεύσει και να αξιολογήσει τον κόσμο και τις πράξεις των ανθρώπων.

Ο Νεχαμάς αναδεικνύει αυτά τα δύο κεντρικά μοτίβα της σκέψης του Νίτσε: Τον προοπτικισμό του («υπάρχουν μόνον ερμηνείες») και τον αισθητισμό του (ο κόσμος ως κείμενο προς ερμηνεία). Με αυτά τα ερμηνευτικά κλειδιά μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα το νόημα της προσπάθειας του Νίτσε να διαχωρίσει τον εαυτό του από την προηγούμενη φιλοσοφία. Αυτό που θέλει να απορρίψει ο Νίτσε είναι ο δογματισμός που θεωρεί ότι μπορεί να υπάρξει μια ολική ή τελική θεωρία, μια άποψη που να ενσωματώνει και να ερμηνεύει όλα τα δεδομένα. Έτσι εξηγείται η φαρμακερή αμφισβήτηση στην οποία υποβάλλει την αξία της αλήθειας και της γνώσης. Έτσι εξηγούνται επίσης οι επιθέσεις του εναντίον της ηθικής, η οποία θέλει να είναι απόλυτη και καθολική και προτείνει κώδικες διαγωγής προς τους οποίους πρέπει όλοι να συμμορφώνονται. Κατά τον Νεχαμά, ο αμοραλισμός του Νίτσε δεν είναι το ωμό εγκώμιο του εγωισμού και της σκληρότητας, με το οποίο συχνά συγχέεται. Είναι μάλλον η αντίδραση ενός ελεύθερου πνεύματος στην ισοπεδωτική επενέργεια της ηθικής, στην απολυτότητα των κανόνων της που αντιστοιχεί στην ανάγκη της αγέλης για υπακοή. Η απαίτηση του Νίτσε να τοποθετηθούμε πέρα από το καλό και το κακό πρέπει να ερμηνευθεί σε συνάρτηση με την επιθυμία του να γίνουμε «οι ποιητές της ζωής μας». Και το σπουδαιότερο ίσως επίτευγμα του Νίτσε είναι το ότι δημιούργησε τον εαυτό του.

Στο υπέροχο βιβλίο του «Μόνο μια υπόσχεση ευτυχίας. Η θέση του ωραίου στην τέχνη και στη ζωή» («Νεφέλη», 2010), ο Νεχαμάς προσπαθεί να δείξει ότι το ωραίο δεν περιορίζεται στο πεδίο των τεχνών, όπου το έχει εξορίσει η φιλοσοφία μετά τον Καντ, αλλά συνδέεται στενά με τη ζωή, με τους ανθρώπους και την καθημερινότητά τους. Συμφωνεί με τον Πλάτωνα ότι το ωραίο είναι το θήραμα του έρωτα, αλλά δεν συμμερίζεται την πλατωνική βεβαιότητα ότι η αναζήτηση του ωραίου οδηγεί αναγκαστικά στην αρετή και στην ευδαιμονία. Το ωραίο, ωστόσο, μπορεί να γίνει ένα έναυσμα για δημιουργία, να φέρει κοντά την τέχνη στη ζωή. Καθώς πυροδοτεί την επιθυμία μας να το γνωρίσουμε και να το κατανοήσουμε, το ωραίο μπορεί να μας βοηθήσει να δώσουμε πιο ολοκληρωμένες απαντήσεις στο σωκρατικό ερώτημα «πώς πρέπει να ζει κανείς». [Ελευθεροτυπία]

helectra

Αθήναιος ο Ναυκράτιος ή Ναυκρατίτης

«Αρχή και ρίζα κάθε αγαθού,
είναι η ευχαρίστηση της γαστέρας
και τα σοφά και τ’ ανώτερα
που μ’ αυτή σχετίζονται».
Κανόνας γαστρονόμων

Ο Αθήναιος ο Ναυκράτιος ή Ναυκρατίτης ήταν σοφιστής, ρήτορας και γραμματικός που έζησε στο τέλος του 2ου με τις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ., επί Μάρκου Αυρηλίου και των διαδόχων του. Το κυριότερο έργο του είναι οι «Δειπνοσοφισταί» που αποτελείται από 15 συνολικά βιβλία, από τα οποία τα τρία πρώτα έχουν σωθεί μόνο αποσπασματικά. Το μεγαλύτερο επίτευγμα του Αθηναίου είναι ότι διέσωσε τα ονόματα εκατοντάδων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων καθώς και αποσπάσματα από τα έργα τους.

Ελληνικό συμπόσιο, τοιχογραφία του 475 π. Χ.

Τώρα τι ακριβώς πραγματεύεται το έργο του οι «Δειπνοσοφιστές»:  Ο πλούσιος Ρωμαίος Λαρήνσιος, σύγχρονος του Αθηναίου, καλεί σε γεύμα 29 επιφανείς εκπροσώπους των επιστημών και της τέχνης της εποχής του. Εκπροσώπους της ανωτέρας τάξης: Ποιητές, γραμματικούς, φιλοσόφους, ρήτορες, μουσικούς και γιατρούς. Η συζήτηση που ξεδιπλώνεται στο συμπόσιο περιστρέφεται όχι μόνο γύρω από τις τέχνες και τις επιστήμες της εποχής, αλλά κυρίως γύρω από γαστρονομικές προτιμήσεις, την καλή ζωή (ευζωία), καθώς και γύρω από τα τα ήθη και έθιμα των αρχαίων Ελλήνων.

Έτσι διασώζονται,  ονόματα και αποσπάσματα έργων εκατοντάδων εκπροσώπων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Το όνομα μάλιστα της Λευκάδας πέφτει δυο φορές στο συμποσιακό τραπέζι. Τη μια όταν φημίζεται το εξαιρετικό κρασί του νησιού και την άλλη όταν έρχεται η συζήτηση στον Λευκάδιο Φιλόξενο, ποιητή και σύγχρονο του Τιμωνίδη που έγραψε και Δείπνον, του οποίου όμως σώζονται μόνον λείψανα.

Αθήναιου, «Δειπνοσοφισταί»

Μελετώντας το συγγραφικό έργο του Αθήναιου αντιλαμβάνεται κανείς πόσο ισχυρή μνήμη είχε και πόσο πολυμαθής ήταν (κινητή βιβλιοθήκη θα τον ονομάζαμε σήμερα). Σ’ αυτό συντέλεσε η ανεκτίμητη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας (την ίδρυσε, μαζί με το φημισμένο Μουσείο, ο Πτολεμαίος Α’ ο Λάγου ή Σωτήρ, στρατηγός του Αλεξάνδρου, ιδρυτής της δυναστείας των Λαγιδών, βασιλιάς της Αιγύπτου από το 304 έως το 283 π.Χ.), όπου είχαν συγκεντρωθεί όλα τα κείμενα τα γραμμένα στην ελληνική γλώσσα (υπολογίζονται γύρω στους 500.000 τόμους – τυλιγμένα φύλλα σε κύλινδρο) και στην οποία μελετούσε ώρες ατέλειωτες, για πολλά χρόνια. Από το έργο του διασώθηκαν μόνο αποσπάσματα, αλλά και μία σύνοψη, που γράφτηκε, από άγνωστο συγγραφέα, τον 11ο αιώνα.

Στο έργο του, ο πολυγραφότατος Αθήναιος, παραθέτει άπειρες πηγές και μεταφέρει απόψεις εκατοντάδων πολυμαθών και σοφών, διαφόρων εποχών, οι οποίοι, προφανώς, δεν είχαν ταύτιση απόψεων. Λέγεται, ότι το συνολικό του έργο, αναφέρεται σε 500 συγγραφείς και σε 1.500 έργα που έχουν χαθεί. Εάν το έργο του είχε διασωθεί ολόκληρο θα είχαμε μια πλήρη απαρίθμηση πολύτιμων και διαφωτιστικών πληροφοριών, μια πληρέστερη γνώση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και μια πλήρη απεικόνιση της εποχής του.

«Ο άνθρωπος, o πραγματικά ελεύθερος,
πρέπει ν’ απολαμβάνει τη ζωή του,
αλλιώς καλύτερα να χωθεί βαθιά μέσα στη γη,
ή από κάποιο βάραθρο να γκρεμιστεί
και να χαθεί, για πάντα, στα τάρταρα της γης».
Σλόγκαν του Αρχέστρατου

Πηγές: ΛΕΥΚΑΔΙΤΙΚΑ ΝΕΑ & ΠΡΩΪΝΟΣ ΛΟΓΟΣ

HELECTRA