Έλεγε κάλαντα ο Όμηρος;

Γιατί δεν γιόρταζαν οι πρώτοι χριστιανοί και γιατί επικράτησε το έλατο έναντι της βελανιδιάς; Δέκα ερωτήσεις και δέκα απαντήσεις για τις άγνωστες, παγανιστικές και μη, πτυχές των Χριστουγέννων.

Είναι γνωστό πόσα έθιμα της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας, βαθιά ριζωμένα μέσα στους αιώνες, επιβίωσαν και στη χριστιανική εποχή; Γιατί, ακόμη και αν καταδικάστηκαν αρχικώς από την Εκκλησία, τελικώς ενσωματώθηκαν με επιτυχία στο γενικότερο πλαίσιο της ορθόδοξης λατρείας. Από την άλλη, είμαστε σίγουροι ότι σύγχρονα έθιμα που θεωρούνται ξενόφερτα είναι όντως έτσι; Μια διαφορετική διερεύνησή τους μπορεί να εκπλήξει. Και κάποιοι ελαφρώς ανορθόδοξοι συσχετισμοί μπορεί ίσως να προκαλέσουν, στην πραγματικότητα όμως έχουν την εξήγησή τους. Αλλωστε η σημασία βρίσκεται στην ουσία και όχι στο περιτύλιγμα. Δέκα ερωτήσεις λοιπόν για τα Χριστούγεννα χωρίς φόβο και πάθος.

1)  Γιατί είναι πολλά;

Γιατί όχι, δηλαδή, «Χριστούγεννο»; Γιατί πληθυντικός και όχι ενικός αριθμός; Εύλογη η απορία για κάποιον που δεν ασπάζεται το δόγμα «πίστευε και μη ερεύνα». Ως εκ τούτου ερευνώντας φθάνει κανείς σε δύο διαφορετικές απαντήσεις. Η πρώτη θέλει την προέλευση του πληθυντικού να βρίσκεται στον ελληνορωμαϊκό κόσμο και στις εορτές του: στα Κρόνια για τους αρχαίους Ελληνες και στα Σατουρνάλια για τους Ρωμαίους (προς τιμήν του θεού Σατούρνους, που αντιστοιχούσε στον Κρόνο). Η άλλη απάντηση βρίσκεται σε μια αρχαία ιουδαϊκή εορτή, τα Πουρείμ (από το όνομα Πουρ), η οποία εορταζόταν από τον 5ο αιώνα π.Χ.

2) Έλατο ή βελανιδιά;

Η ιστορία έχει ως εξής: περί το 750 ο μετέπειτα Αγιος Βονιφάτιος, προστάτης των Γερμανών- τότε ήταν απόστολος-, ξεκίνησε να προσηλυτίσει στον χριστιανισμό τους κατοίκους της Φριζίας (Κάτω Σαξονία), που ήταν ακόμη παγανιστές. Οι Φρίζιοι, οι οποίοι μιλούσαν μια αρχαία αγγλική διάλεκτο, γεγονός που δυσκόλευε τη συνεννόηση μαζί τους, λάτρευαν την αιωνόβια βελανιδιά, ιερό δέντρο του θεού τους Θωρ, επάνω στην οποία έκαναν θυσίες. Προκειμένου να τους πείσει ο Αγιος Βονιφάτιος άρχισε, σύμφωνα με τον θρύλο, να πριονίζει τη βελανιδιά για να την κόψει, κάτι όχι πολύ εύκολο βεβαίως, ώσπου φύσηξε ένας πολύ δυνατός άνεμος και την ξερίζωσε. Αυτό θεωρήθηκε θαύμα και έκανε τους ανθρώπους να στραφούν ομαδικά στον χριστιανισμό, ενώ στη θέση της βελανιδιάς φύτρωσε αργότερα ένα έλατο το οποίο οι χριστιανοί θεώρησαν ευλογημένο. (Παρεμπιπτόντως, ο Αγιος Βονιφάτιος μαρτύρησε μερικά χρόνια αργότερα από τους εναπομείναντες φρίζιους παγανιστές.) Αξίζει να αναφερθεί πάντως ότι η ιερή βελανιδιά λατρευόταν και στην αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στο αρχαιότερο ελληνικό ιερό, της Δωδώνης, όπου οι ιερείς μάλιστα προμήνυαν τα μελλούμενα ανάλογα με το θρόισμά της!

3) Ποιό ήταν το πρώτο χριστουγεννιάτικο δέντρο που στολίστηκε στην Ελλάδα;

Ηταν το δέντρο ενός Βαυαρού, του Οθωνα βεβαίως, και δεν στολίστηκε στην Αθήνα αλλά κατά πρώτον στο Ναύπλιο, όπου διέμεινε για περίπου έναν χρόνο, από το 1833, ο νεαρός βασιλιάς, έχοντας φέρει μαζί του από το Μόναχο και τα έθιμα της πατρίδας του. Τον επόμενο χρόνο το δέντρο στολίστηκε στην αθηναϊκή βασιλική κατοικία- ακόμη δεν είχαν χτιστεί τα ανάκτορα-, από όπου περνούσαν όλοι οι Αθηναίοι κάνοντας ουρές για να το θαυμάσουν. Εκεί στην πατρίδα του Οθωνα στόλιζαν έλατο από το 1539, αλλά τα πρώτα στολίδια του ήταν τρόφιμα, ενδύματα και άλλα χρήσιμα είδη, τα οποία με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκαν σε διακοσμητικά αντικείμενα.

4) Να στολίσω καραβάκι, δηλαδή;

Γερμανικό το έθιμο, χωρίς αμφιβολία, από την άλλη όμως το καραβάκι τι δουλειά είχε στη Στερεά Ελλάδα και επάνω στα βουνά της Θεσσαλίας ή της Ηπείρου; Επιπλέον υπάρχει και άλλη εκδοχή. Την λένε «ειρεσιώνη» και στην αρχαία Ελλάδα ήταν ένα κλαδί ελιάς ή δάφνης στο οποίο έπλεκαν λευκές ή κόκκινες μάλλινες κορδέλες και κρεμούσαν φθινοπωρινούς καρπούς. Την περιέφεραν παιδιά από σπίτι σε σπίτι, τοποθετώντας μάλιστα επάνω της ψωμί, μέλι, λάδι, κρασί και τελικώς την αφιέρωναν στους θεούς. Πολύ συχνά όμως την κρεμούσαν έτσι στολισμένη στις πόρτες των σπιτιών, προς τιμήν του Ηλίου και των Ωρών. Οπωσδήποτε επρόκειτο για ένα σύμβολο ευφορίας με το οποίο επικαλούνταν τη συνδρομή των θεών για να έχουν καλή σοδειά και ευγονία στο σπιτικό τους. Οι ειρεσιώνες έμεναν μάλιστα έξω από τα σπίτια ακόμη και όταν είχαν ξεραθεί. Ας θυμηθούμε τον Αριστοφάνη στον «Πλούτο», όπου μια ηλικιωμένη γυναίκα φωνάζει σε έναν προσβλητικό νέο: «Λυπήσου με, μη φέρνεις τον δαυλό σου τόσο κοντά στο πρόσωπό μου». Για να επέμβει ο Χρεμύλος: «Εχει δίκιο γιατί, αν αρπάξει μια σπίθα, θα καεί σαν παλιά ειρεσιώνη!».

5) Έλεγε ο Ομηρος κάλαντα;

«Παίδες αμφιθαλείς» τραγουδούσαν την ειρεσιώνη στην αρχαία Ελλάδα, παιδιά είναι σήμερα και οι καλαντιστές. Στη Θράκη μάλιστα λέγονται «μανοκυρουδάτοι» και κρατούν στο χέρι στολισμένα ραβδιά! Και όσο για τους στίχους των τραγουδιών πρώτος διδάξας είναι ο Ομηρος:

«Ερχόμαστε στο σπίτι ενός πλούσιου νοικοκύρη. Αφήστε τις πόρτες ανοιχτέςγιατί μπαίνει ο Πλούτος και μαζί του η Χαρά και η Ειρήνη. Να ΄ναι γεμάτα πάντα τα σταμνιά του και στη σκάφη του ζυμώματος το ζυμάρι να φουσκώνει ψηλά». Άλλως «Στο σπίτι ετούτο που ΄ρθαμε του πλουσιονοικοκύρη…» κτλ., κτλ.

6) Να τα πούμε ή να τα παραπέμψουμε στις καλένδες;

Είτε μας αρέσει είτε όχι, από τις ρωμαϊκές «καλένδες» πήραν το όνομά τους τα κάλαντα. Χρειάστηκε βέβαια μακρός δρόμος ώσπου να γίνει αυτό. Οι καλένδες- από τη λέξη calo, που σήμαινε καλώ, ονομάζω συνδέονταν με την έναρξη κάθε μήνα η οποία ανακηρυσσόταν από τον Ποντίφικα με τη φράση «Calo Juno novella»- ήταν οι πρώτες ημέρες του μήνα, οι νεομηνίες δηλαδή. Και ειδικά αυτές του Ιανουαρίου ήταν οι περιφημότερες γιατί τότε γιορταζόταν η έλευση του νέου έτους. Δώρα, όπως μέλι, ξερά σύκα, χουρμάδες αλλά και μικρά νομίσματα, τις συνόδευαν και βεβαίως ευχές και ανταλλαγές επισκέψεων μεταξύ φίλων και συγγενών.

Στους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού οι καλένδες είχαν διατηρηθεί ως εορτές και πανηγύρεις της 1ης Ιανουαρίου. Η Στ Δ Οικουμενική Σύνοδος της Κωνσταντινούπολης, όμως, το 662, τις απαγόρευσε. Αλλά, δεδομένου ότι επρόκειτο για έθιμο αιώνων που η διακοπή του μπορούσε να δημιουργήσει μεγάλη αναστάτωση και δυσαρέσκεια στον κόσμο, βρέθηκε μια συμβιβαστική λύση: Τα κάλαντα, τα δημοτικά ευχητικά τραγούδια που διατηρήθηκαν ως σήμερα. Οσο για τη φράση «παραπέμπεται στις καλένδες», που σημαίνει κάτι το οποίο διαρκώς αναβάλλεται, προέρχεται από το γεγονός ότι στους Ελληνες δεν υπήρχαν καλένδες, άρα δεν υπήρχε και καμία περίπτωση το όποιο ζήτημα να τακτοποιηθεί.

7) Γιόρταζαν τα γενέθλια του Χριστού οι πρώτοι χριστιανοί;

Οχι, διότι τα γενέθλια θεωρούνταν παγανιστική εορτή και ως εκ τούτου ήταν ανεπίτρεπτο για τους χριστιανούς να τα γιορτάζουν. Η Εκκλησία διακήρυττε ότι ήταν αμαρτία το να σκοπεύει κάποιος να τηρήσει τα γενέθλια του Χριστού «σαν να ήταν ο βασιλιάς Φαραώ»! Και ο Ωριγένης μάλιστα τον 3ο αιώνα πίστευε ότι«ο φαύλος τα γενέσεως αγαπών πράγματα εορτάζει γενέθλιον» και ότι «επ΄ ουδεμιάς γραφής εύρομεν υπό δικαίου γενέθλιον αγομένην». Ετσι επί τέσσερις αιώνες μετά τον θάνατο του Χριστού ουδείς εγνώριζε πότε ακριβώς γεννήθηκε. Αλλωστε ακόμη δεν είχαν καταλήξει στο έτος γέννησης… Επιπλέον η ημέρα του θανάτου που θα έφερνε την ανάσταση του Θεανθρώπου ήταν η σημαντική.

8) Και γιατί στις 25 Δεκεμβρίου;

Το γεγονός είναι ότι η επιλογή της 25ης Δεκεμβρίου για τη γέννηση του Χριστού είναι κι αυτή μια σύμβαση όπως πολλές άλλες. Και αυτό παρ΄ ότι η Εκκλησία κατά τον 4ο και 5ο αιώνα πρέσβευε πως πράγματι ο Χριστός είχε γεννηθεί τη συγκεκριμένη ημερομηνία. Ο Χρυσόστομος μάλιστα επικαλείται προς τούτο την ημερομηνία της απογραφής του Κυρηνίου που διατηρούνταν στα ρωμαϊκά αρχεία. Εκ των υστέρων όμως θεωρείται βέβαιον ότι οι χριστιανοί θέλησαν να αντιδράσουν με αυτόν τον τρόπο στη ρωμαϊκή ειδωλολατρική εορτή των Σατουρναλίων (ή να την υπερκαλύψουν), που εορταζόταν από 17 ως 23 Δεκεμβρίου, δηλαδή την περίοδο του χειμερινού ηλιοστασίου. Και αυτό γιατί η συγκεκριμένη γιορτή είχε εκπέσει πολύ από την αρχική μορφή της και είχε καταλήξει σε ακραίες διασκεδάσεις με άφθονη οινοποσία και ακολασίες.

Η 25η του μήνα, από την άλλη, ήταν πολύ σημαντική για τον παγανιστικό κόσμο αφού ήταν η γιορτή του Ηλίου. Πιστεύεται λοιπόν ότι η επιλογή της από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο για τον εορτασμό των Χριστουγέννων έγινε επίτηδες ως μια προσπάθεια σύνδεσης του Ηλίου με τον Χριστό.

9) Φθινόπωρο, χειμώνα ή άνοιξη γεννήθηκε ο Χριστός;

O διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου κ. Διονύσης Σιμόπουλος στο βιβλίο του Το άστρο των Χριστουγέννων ανατρέπει τα καθιερωμένα: «Σε μία μόνο εποχή του έτους οι βοσκοί “φυλάσσουν φυλακάς της νυκτός επί την ποίμνην αυτών”, όπως αναφέρεται στο Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο:την άνοιξη,όταν τα νεογέννητα αρνάκια χρειάζονται τη βοήθειά τους. Οπότε η γέννηση του Χριστού έγινε μάλλον την άνοιξη» λέει. Αλλωστε, σύμφωνα με ειδικούς επιστήμονες, η Βηθλεέμ τον Δεκέμβριο ήταν βυθισμένη στην παγωνιά και στη βροχή. Δεν θα ήταν λοιπόν λογικό να παραμένουν με τέτοιες συνθήκες βοσκοί και πρόβατα στην ύπαιθρο.

10) Ποιά η σχέση του Χριστού με τον Δία;

Κάθε χρόνο γεννιόταν ο Δίας στο περίφημο Ιδαίο Αντρο της Κρήτης και κάθε χρόνο πέθαινε για να ξαναγεννηθεί. «Βηθλεέμ του αρχαίου κόσμου» το αποκαλεί μάλιστα σε άρθρο του («Το Βήμα», 30 Δεκεμβρίου 2007) ο κ. Μιχάλης Τιβέριος, καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Προγενέστερο ενδεχομένως ήταν το Δικταίο Αντρο. Σε αυτόν τον Δικταίο Δία, νεαρό και αγένειο, αναφέρεται μάλιστα ένας αρχαίος ύμνος που βρέθηκε χαραγμένος επάνω σε λίθο.

Οπως γράφει ο κ. Τιβέριος,«στην αρχή του ύμνου οι ασπιδοφόροι νέοι χαιρετούν τον “παντοδύναμο νεανίσκο” (“μέγιστε κούρε,χαίρε”) και τον ικετεύουν να αφήσει τον ουράνιο θρόνο του, εκεί όπου είναι πρώτος ανάμεσα στους άλλους θεούς,και να επαναλάβει την ετήσια κάθοδό του στον ιερό τόπο της γέννησής του». Στη συνέχεια τον ευχαριστούν για τα καλά που έκανε για τους ανθρώπους τη χρονιά που πέρασε και δέονται να φροντίσει τα ανάλογα και για την ερχομένη. Είναι ένας ύμνος που παρουσιάζει χτυπητές ομοιότητες με αντίστοιχες ευχές της Εκκλησίας.

ΜΑΡΙΑ ΘΕΡΜΟΥ

Πηγή: ΤΟ ΒΗΜΑ

helectra

Εντοπίστηκε το κέντρο λατρείας της Ιππίας Αθηνάς

Ενας αρχαίος ναός δίπλα στο θέατρο των Αχαρνών, σε απόσταση μόλις 150 μέτρων από την πλατεία του δήμου, εντοπίστηκε το κέντρο λατρείας της Ιππίας Αθηνάς.

1. Ρωμαϊκή αγροικία στο Μονοπάτι Αχαρνών με δεκάδες δωμάτια, εσωτερικές αυλές, αποθήκες, δεξαμενές, λουτρό με υπόκαυστα. 2. Ερυθρόμορφος κρατήρας του λεγόμενου Ζωγράφου της Φλωρεντίας, που απεικονίζει τη βράβευση με ταινίες ενός νεαρού αθλητή από μία πτερωτή και μία άπτερο Νίκη, από τον αρχαίο δήμο της Περγασής. 3. Το αρχαίο θέατρο Αχαρνών (4ος αι. π.Χ.) το οποίο λειτουργούσε ως τον 14ο αι. μ.Χ. και ανακαλύφθηκε σε απόσταση μόλις 150 μέτρων από την κεντρική πλατεία του σύγχρονου δήμου.

Τον ναό της Ιππίας Αθηνάς, η οποία λατρευόταν στον αρχαίο δήμο των Αχαρνών, εντόπισαν οι ανασκαφές δίπλα ακριβώς στο αρχαίο θέατρο, το οποίο επίσης ανακαλύφθηκε πρόσφατα! Ενας ισχυρός τοίχος χτισμένος με μεγάλους ογκολίθους είναι η πρώτη ένδειξη για τον ναό, συγκεκριμένα το θεμέλιο της κρηπίδας του, όπως πιστεύει η αρχαιολόγος κυρία Μαρία Πλάτωνος η οποία διενεργεί την ανασκαφική έρευνα. Και όταν απομακρυνθεί το παλιό ισόγειο εργαστήριο αλουμινοκατασκευών που βρίσκεται από πάνω, ο δρόμος θα είναι ελεύθερος για την αποκάλυψη του σημαντικότατου ιερού των Αχαρνέων. Η θέση του μάλιστα όπως και του αρχαίου θεάτρου φυσικά, σε απόσταση μόλις 150 μέτρων από την κεντρική πλατεία του σύγχρονου δήμου, μαρτυρεί ότι το κέντρο και του αρχαίου δήμου βρισκόταν ακριβώς εκεί!

Αλλά δεν ήταν αυτή η μόνη έκπληξη που επεφύλαξε στο κοινό της η κυρία Πλάτωνος προχθές το βράδυ στην ομιλία της στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης σχετικά με τον «πολυανθρωπότερο», κατά τον Θουκυδίδη, δήμο της πόλης – κράτους των Αθηνών. Το μεγαλύτερο νεκροταφείο που έχει ανασκαφεί ως τώρα, με 400 τάφους και εντυπωσιακά ευρήματα, βρέθηκε στην περιοχή του Σιδηροδρομικού Κέντρου Αχαρνών. Μικρότερα νεκροταφεία και μεμονωμένοι τάφοι, οδικές αρτηρίες, παρόδια ιερά, αρδευτικά έργα, ρωμαϊκές βίλες, πολλά επιτύμβια μνημεία και σημαντικές επιγραφές φανερώνουν τον πλούτο και την άνθηση μιας μεγάλης περιοχής επί αιώνες.

Μία πολύ σημαντική επιγραφή του 4ου αιώνα π.Χ. στην οποία αναφέρεται το ιερό της Αθηνάς Ιππίας και το θέατρο των Αχαρνών – βρέθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα αγωγού σε δημόσιο βαλανείο πίσω από τη βυζαντινή εκκλησία του Αϊ-Γιάννη κοντά στο θέατρο, αποτελεί μία ακόμη επιβεβαίωση του κέντρου του αρχαίου δήμου, ενώ τη θέση του ιερού της Ιππίας Αθηνάς φανερώνουν δύο αναθηματικές επιγραφές: Η μία από κάποια ιέρεια της θεάς και η άλλη από έναν άνδρα ονόματι Πομπήιο ο οποίος αφιέρωνε στον ναό για τα αγροτικά Διονύσια.

Ανάμεσα στο μέγα πλήθος των ευρημάτων αξίζει να αναφερθεί και η μαρμάρινη θήκη η οποία βρέθηκε κοντά στο δημαρχείο των Αχαρνών και περιλάμβανε μια χάλκινη υδρία με έξι αλάβαστρα από φλεβωτό μάρμαρο, δύο από τα οποία έφεραν επικάλυψη χρυσού. Επίσης μια μαρμάρινη σαρκοφάγος που περιείχε περίπου 100 αστραγάλους (αρχαίο παιχνίδι) καθώς και οστέινα εργαλεία που πιθανώς είχαν σχέση με το επάγγελμα το νεκρού. Εκπληκτικά εξάλλου ήταν τα ευρήματα από το νεκροταφείο του Σιδηροδρομικού Κέντρου, μεταξύ των οποίων ένας πήλινος λέβητας γνωστού αθηναίου ζωγράφου του 5ου αιώνα π.Χ. με παράσταση συμποσίου του Διονύσου με τον Ηρακλή, ένας οξύκορφος αμφορέας παναθηναϊκού τύπου της αρχαϊκής εποχής με παράσταση ιππέων και την επιγραφή «Νικίας εποίησεν», πολλές λήκυθοι με παραστάσεις μαχών, αρματοδρομιών και νεκροδείπνων, λουτροφόροι, πινάκια, αλλά και μικρά αγγεία για αρωματικές ύλες, ειδώλια, ζώδια και άλλα.

Κερκίδα κάτω από τα θεμέλια καφετέριας

Η ανακάλυψη του θεάτρου, επίσης από την κυρία Πλάτωνος, στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου της Β Δ Εφορείας Αρχαιοτήτων, ήταν εκείνη που επιβεβαίωσε τη θέση του αρχαίου δήμου, όπου θα πρέπει να αναζητηθούν ακόμη η αγορά, οι ναοί και άλλα δημόσια οικοδομήματα. Ως τώρα έχει έλθει στο φως η μία κερκίδα του θεάτρου, με ένδεκα σειρές εδωλίων σε ημικυκλική διάταξη, ενώ μια δεύτερη, της οποίας ανασκάφηκε μικρό τμήμα, συνεχίζεται, όπως πιστεύει η αρχαιολόγος, κάτω από το θεμέλιο νεόκτιστης καφετέριας. «Πιθανώς πάνω από τα εδώλια είχε τοποθετηθεί ξύλινη επένδυση, ενώ για μεγαλύτερη άνεση χρησιμοποιούσαν κατά τις παραστάσεις μικρά υφασμάτινα μαξιλάρια» είπε η κυρία Πλάτωνος, δίνοντας μια ιδέα για τη λειτουργία του θεάτρου.

Ωστόσο οι ανασκαφές έχουν διακοπεί ώσπου να γίνουν απαλλοτριώσεις τριών οικοπέδων και της… καφετέριας. Οσο για τα άλλα δημόσια οικοδομήματα, «πρέπει να αναζητηθούν γύρω από το θέατρο σε μια ζώνη που ορίζεται από την πλατεία του Αγίου Βλασίου ως τους λόφους των Αγίων Σαράντα Μαρτύρων και του Προφήτη Ηλία» πρόσθεσε. «Τραχείς, απαίδευτους και άμουσους», χαρακτηρίζει ο Αριστοφάνης τους Αχαρνείς, αλλά μόνο κατά το πρώτο – λόγω της γειτνίασής τους με την Πάρνηθα – ήταν ακριβής, όπως επιβεβαιώνεται από τα αρχαιολογικά ευρήματα.

ΜΑΡΙΑ ΘΕΡΜΟΥ

Πηγή: ΒΗΜΑ

helectra